Scape, -scape, -scaping

Een reactie op Critical Concepts for the Creative Humanities

Julia Corsten

Siobhan Harthy

Simon van Hoof

Maaike Ross

In this response to the entry Scape, -scape from Critical Concepts for the Creative Humanities (2022) Corsten, Al Harthy, van Hoof, and Ross discuss the use of scape and the  -scape suffix as a means to describe a method of thinking about and visualising of issues within and outside of academics. In this essay, the authors describe scaping as an inter- and transdisciplinary way of mapping out the historical and cultural context of issues and research subjects beyond typical binary borders into a vertically structured development where each new academic or social expression both responds to past discourse as well as further develops the discipline or scape in question. The authors delve further into the uses of the scape method of thinking in issues of demarginalization and the relation between academics and social issues in their own disciplines, as well as providing useful critiques and dissections about the origin of the concept itself.

In het VanDale woordenboek wordt landschap gedefinieerd als “de omgeving zoals de mens die waarneemt”. Deze omgeving keert overal terug: in zowel de natuur als de stad, de kunst en de wetenschap. In de academische wereld, specifiek de creatieve geesteswetenschappen, heeft de term een nieuwe vorm aangenomen, de suffix -scape wordt namelijk gebruikt om verschillende conceptuele landschappen te creëren. In Critical Concepts for the Creative Humanities benoemen Van der Tuin en Verhoeff het suffix -scape als kritisch concept. Het volgende essay is een gezamenlijke reactie op de definitie en het gebruik van -scape op disciplinair, interdisciplinair en transdisciplinair gebied. 

Allereerst is het noodzakelijk om een definitie van de term vast te stellen, waarbij opgemerkt moet worden dat een zekere definitie van het suffix –scape contrasteert met het doel van de term als concept. De breedte van het begrip is omvangrijk, waardoor het toegepast kan worden op elk denkbaar gebied en in elke discipline. Een –scape kan van alles zijn. Het gebruik van het suffix –scape geeft academici de mogelijkheid om in hun onderzoek bestaande grenzen uit te wissen, door een kritisch landschap te beschrijven en hierin zelf keuzes te maken. De definitie van het concept verschilt dus per onderzoek. 

Een voorbeeld van het gebruik van –scape in de historische discipline, aangehaald door Van der Tuin en Verhoeff in het betreffende hoofdstuk, is Arjun Appadurai’s werk Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization. Het concept wordt gebruikt als een flexibele dimensie tussen politiek en cultuur, die binaire tegenstellingen bestrijdt. Vaak is dit de motivatie om –scape toe te passen: het overstijgt dualisme en demonstreert dat natuur en cultuur intrinsiek verbonden zijn aan elkaar. De relatie tussen verschillende –scapes onderling is ingewikkeld, vaak bestaat er een bepaalde mate van zowel verbondenheid als afzonderlijkheid. Appadurai toont deze gecompliceerde relatie in zijn onderzoek aan door vijf –scapes te combineren om tot een gezamenlijke conclusie te komen. 

Ook buiten de geesteswetenschappen is het suffix –scape veelvoorkomend om buiten de conventionele grenzen te kleuren. Van nature is het concept dan ook transdisciplinair: termen zoals soundscape en landscaping worden breed gebruikt in de samenleving en creatieve praktijk. Een soundscape is een verzameling van geluiden binnen een specifieke ruimte. Muzikanten zijn bezig met het vangen van bepaalde soundscapes in een compositie, filmmakers gebruiken een soundscape om het gevoel van sfeer en plaats te creëren, auteurs beschrijven soundscapes voor hetzelfde doel. Het gebruik van soundscape in de creatieve praktijk heeft geleid tot de oprichting van het interdisciplinaire onderzoeksveld sound studies, dat zich focust op de reproductie van geluid in historische en culturele context. De wetenschappers binnen dit onderzoeksveld werken met de definitie van soundscape zoals deze is gevormd door cultuur en betrokkenen. Dit idee is verbonden aan de etymologie van –scape, waar later in dit essay aandacht aan besteedt zal worden. Daarnaast wordt het gebruik van het concept binnen een aantal disciplines van de geesteswetenschappen besproken, alsook de inter- en transdisciplinariteit van –scape. Ten slotte worden een aantal kritiekpunten gegeven op het concept vanuit verschillende expertises. 

Allereerst zal het concept –scape vanuit de verschillende disciplines bekeken worden, beginnend met de Engelse taal en cultuur. –Scape kan vele toepassingen en betekenissen hebben binnen de Engelse literatuur, al helemaal met betrekking tot de verschillende praktische en theoretische definities van de term. Op praktisch gebied is het vooral van toepassing op het idee van de ruimtelijke oriëntatie binnen een verhaal of narrative dat een werk vertelt. Dit is meer relevant voor het idee van een landscape, aangezien het op eerste gezicht de beschrijvingen van een bepaalde omgeving waar een personage (of spreker) zich in bevindt betreft. Zoals in Critical Concepts al benoemd werd is dit echter meer dan een enscenering die een literair werk in een bepaalde context plaatst, aangezien deze ruimtelijke beschrijvingen op zichzelf ook een bepaalde kleuring of gevoel met zich meedragen dat (door onder andere metaforen) iets toevoegt aan de wijdere ideeën dat een literair werk aan een bepaalde discourse kan toevoegen (denk bijvoorbeeld aan hoe de locatie en beschrijvingen van Java in Max Havelaar iets toevoegen aan het postkoloniale van het boek). 

Aan de andere kant is –scape binnen literaire theorie ook van toepassing, aangezien er ook discussies en theorieën zijn over het bestaan van een literaire landscape (in de wereld en omgeving, zowel letterlijk als op kritisch gebied, waarin een werk gepubliceerd of gelezen wordt). Aan de ene kant wordt er binnen literaire theorie gesproken over het idee van “worldliness”, wat betekent dat een literair werk altijd een reflectie is van de geopolitieke en historische omstandigheden waarin het is geschreven (zelfs al geeft het hier niet expliciet commentaar op), wat dus zou betekenen dat een werk altijd binnen de landscape van een bepaalde literaire context geplaatst kan worden en vast staat. Aan de andere kant is het idee van een literaire landscape ook een kwestie van de cultuurindustrie die achter de publicatie en de kritiek van elk werk ligt. Bij deze cultuurindustrie zijn dus ook vragen over waar een bepaald werk ligt binnen de centrum-periferie werking van literaire kritiek en canonvorming, en hoe de onderliggende systemen en culturele autoriteiten bepalen wat gewaardeerd wordt binnen de literatuur. Zoals in Critical Concepts benoemd werd is dit idee van een –scape binnen de literatuur ook een kwestie van culturele representatie en hoe minderheidsgroepen binnen een cultuur gerepresenteerd worden en passen binnen een wijdere culturele landscape, en aan de andere kant ook hoe deze groepen zichzelf representeren binnen hun eigen werk (en dus ook spelen met de kloof tussen het centrum en de periferie). 

Ten tweede het gebruik van –scape binnen de geschiedenis. In de geschiedenis van globalisering kan een –scape een minder beperkende visie bieden op politiek, cultureel en economisch gebied. De stromen van mensen, technologieën, geld, beeld en informatie kunnen beter in kaart gebracht worden door het gebruik van een –scape. In de globaliserende wereld ontstaan er vloeiende processen met verschillende individuele en collectieve antwoorden. Het concept van –scape wordt toegepast als onderwerp van een onderzoek en heeft dus een methodologische achtergrond. Alle vormen van –scape zouden in principe kunnen worden onderzocht in de historische discipline, omdat historici de geschiedenis van een bepaalde –scape onderzoeken. De definitie van het concept in de historische discipline is verbonden aan de methodologie. In sommige onderzoeken wordt –scape gebruikt als een middel om een bredere geografische afbakening te creëren, bijvoorbeeld door borderland te vervangen met borderscape. Op deze manier wordt er niet slechts gekeken naar cartografische elementen, maar biedt het concept van –scape de mogelijkheid om bepaalde aspecten met elkaar te combineren, zoals natuur, cultuur en politiek. Dit komt overeen met de definitie uit de creatieve praktijk, waar het ook wordt gedefinieerd als combinatie van natuurlijke en culturele uitingen. 

Als laatste het concept –scape in de kunstgeschiedenis. De kunsthistorische betekenis van –scape is voornamelijk een landschap. Deze disciplinaire definitie lijkt erg op de definitie uit de creatieve praktijk zoals in Critical Concepts naar voren komt. In de kunstgeschiedenis is het overwegend het tonen van (pittoreske) landschappen. Het concept –scape wordt in de kunstgeschiedenis voornamelijk toegepast als onderwerp. Het afbeelden van een –scape (bijvoorbeeld een landscape of cityscape) zorgt voor de omgeving van het verhaal dat is afgebeeld. Ook kan het idee van mapping, dat in Critical Concepts aan bod komt, in de kunstgeschiedenis gebruikt worden. Mapping is zowel het letterlijke gebruik van kaarten binnen een kunstwerk als het gebruik van de cartografie techniek om een werk te vervaardigen. Het kan ook als medium gebruikt worden. Bijvoorbeeld een soundscape in een performance kunst. Een –scape is de combinatie van natuur en cultuur. Aangezien kunst vaak een belangrijk onderdeel is van een cultuur, is het al opgenomen binnen een –scape. 

Het concept –scape heeft een erg brede betekenis in de verschillende disciplines, die tevens afhankelijk is van de context waarin het concept gebruikt wordt. Dit maakt het concept enigszins vaag en moeilijk te begrijpen. Daarnaast kan dit interdisciplinaire toepassingen van het concept bemoeilijken. Bij interdisciplinaire toepassingen worden de verschillende disciplines geïntegreerd om tot een gezamenlijke conclusie te komen. Om tot een beter begrip van het concept te komen is het dus nuttig om een interdisciplinair aspect van –scape nader toe te lichten. De etymologische achtergrond van de term –scape verduidelijkt dit interdisciplinaire aspect.

-Scape kent zijn wortels in het Proto-Germaanse werkwoord skapjanan, wat maken, creeëren of vormen betekent. Dit werkwoord ontwikkelde zich in verschillende Germaanse talen tot een woord met eenzelfde betekenis, zoals het Nederlandse woord scheppen en het Engelse to shape. -Skapiz was het Proto-Germaanse suffix, afgeleid van het werkwoord skapjanan, dat zich ontwikkelde tot het Nederlandse –schap en het Engelse –scape. Deze correlatie tussen –scape en creëren of vormen vinden we vandaag nog terug in het Engelse woord landscaping: het vormgeven van een omgeving, meestal om het esthetisch aantrekkelijker te maken (Online Etymology Database 2023). Deze etymologische achtergrond, en de correlatie tussen –scape en to shape, verduidelijkt een belangrijk, interdisciplinair aspect van het kritische concept -scape. Een -scape is iets dat wordt gemaakt, iets dat wordt geschapen (van Houtum en Spierings 2014, 4-5). Door het gebruik van het suffix -scape verplaatst de focus van een statisch gegeven naar een dynamische, continu veranderende omgeving. Hoewel het concept -scape in precieze betekenis varieert, afhankelijk van de discipline die het gebruikt, staat deze eigenschap centraal in het gebruik van het concept in zo goed als elke context. 

Een verhelderend voorbeeld hiervan vinden we in het bovengenoemde concept borderscapes. De term borderscape is in de afgelopen tien jaar populair geworden onder historici als kader voor het onderzoeken van grensgebieden, ten faveure van de eerder gebruikte term borderlands. Op de website van The Borderscape Project, een onderzoeksproject dat de grenzen van Egypte in het vierde millennium voor Christus bestudeert, beschrijft Oren Siegel het nut van het relatief nieuwe concept borderscape op een treffende wijze. 

The term suggests that we should look beyond the border itself to the host of social, cultural, economic, and environmental practices that reify, subvert, transcend, and give meaning to it. […] In sum, a “borderscape” avoids conceiving of borders as static, unchanging lines on a map, and instead conceptualizes them as dynamic, fluctuating features that are constantly being made and remade through human action. (Siegel 2022).

Grensgebieden werden onder de noemer borderlands gezien als een statisch gegeven. Door het vervangen van –lands door –scapes verplaatst de focus naar het continue vormen van de grens door mensen. Het onderzoek focust zich niet enkel meer op grensgebieden maar ook op het proces van borderscaping.

Vergelijken we dit met het concept van de literaire landscape en worldliness dan zien we hetzelfde interdisciplinaire aspect van –scapes terug. De literaire landscape is niet enkel een statische verzameling van literaire werken. Dit landscape is voortdurend aan verandering onderhevig, natuurlijk door het toevoegen van nieuwe literaire werken, maar ook door de veranderende percepties ervan. Allerlei verschillende factoren geven in een proces dat zich voortdurend herhaalt betekenis aan een literair werk. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de vernieuwde interesse in klassieke werken tijdens de renaissance tussen de veertiende en zestiende eeuw. Literaire werken die eeuwenlang een marginale positie innamen kwamen hierdoor centraal te staan in de literaire landscape van de tijd. De literaire landscape is dus, net als de borderscape en nagenoeg alle –scapes, een dynamische omgeving, voortdurend aan verandering onderhevig.

Bovendien is er voor –scape een transdisciplinaire benadering. Transdisciplinariteit is het onderzoeken van wicked problems aan de hand van de combinatie van academici en maatschappelijke partners. Volgens Harriet Hawkins zijn –scapes per definitie transdisciplinair, omdat het sociaal geconstrueerde concept is die esthetiek en politiek met elkaar verbindt. Het voorbeeld dat ze geeft is dat artscapes door zowel de overheid, kunstwereld en hooggeplaatste individuen worden beheerd. (Hawkins 2017, xviii) 

Aangezien –scape een enorm breed concept is, dat op meerdere gebieden toe te passen is, overstijgt het een disciplinair gebruik. Zoals in Critical Concepts beschreven wordt is –scape een suffix dat voor verschillende concepten gebruikt kan worden. Het gebruik van –scape is daardoor zo breed dat het zich niet aan de verscheidene disciplines houdt, en het zo dus de disciplines overstijgt. Op die manier heeft het van zichzelf al een meer maatschappelijke functie, door de mogelijkheid om het op veel verschillende manieren te gebruiken. 

Een goed voorbeeld van transdiciplinair gebruik van –scape is landscaping, dat hierboven ook is benoemd. Stedenbouwkundigen die landscapes en cityscapes ontwerpen, moeten zich zowel met de academische wereld als met de maatschappelijke wereld bezighouden. Academisch gezien is stedenbouw interdisciplinair. Het behandelt natuurkunde, wiskunde en geografie. Bij het ontwerpen van steden speelt echter ook de maatschappij een belangrijke rol. Er moet rekening gehouden worden met de mensen en hun wensen, bijvoorbeeld over de huizen, het groen in de stad en wegen. Op die manier wordt landscaping een transdisciplinair concept. 

In de analyse van het boek en het hoofdstuk scape, -scapes komen een aantal punten van kritiek naar boven. In de introductie van Critical Concepts wordt benoemd dat het boek gemaakt is om als woordenboek te functioneren met het doel om gedachtegoed en concepten binnen de geesteswetenschappen te definiëren om hiermee de creatieve output van geesteswetenschappelijk onderzoek te verbinden met de maatschappelijke functie ervan. Het hoofdstuk probeert een definitie van -scape(s) te geven. Hoewel –scapes, volgens de omschrijving, een manier van concept mapping of kijken naar bepaalde problemen omvat, gaat het definiëren ervan tegen het idee van een –scape in, omdat het juist aangeeft dat er binnen het definiëren van een bepaald vakgebied geen vaste grenzen zijn. Iedere –scape staat symbool voor een continu lopend discours waarbij er gekeken wordt naar een kwestie of onderzoeksobject met een visie die alle actoren en historische ontwikkelingen van een kwestie erbij betrekt om een allesomvattende landscape te vormen. Echter zou dit dus betekenen dat de momentopname die gecreëerd wordt bij het gedetailleerd benoemen of omschrijven van de geschiedenis van een –scape de grenzen van die –scape afbakent waardoor het tegen het hele idee van een –scape in gaat en snel achterhaald wordt. Dat wil bijvoorbeeld zeggen dat als je spreekt over een financialscape als een geheel je al probeert om het af te bakenen of een verenigd geheel te maken terwijl een –scape nooit een vaststaand geheel hoort te zijn volgens de definitie zoals wij het begrijpen. 

Het idee van –scape als een suffix is hierdoor zelf ook snel overbodig omdat van elk onderzoeksobject een specifieke –scape gemaakt kan worden, aangezien elke creatieve of productieve uiting geanalyseerd kan worden vanuit verschillende perspectieven van hoe iets tot stand is gekomen, net zoals complete manieren van denken of maatschappelijke systemen tot een –scape gemaakt kunnen worden.

Het concept van –scape omvat ook het idee dat nieuw onderzoek of nieuwe onderzoeksobjecten continu op een creatieve manier toevoegen aan een vakgebied of –scape, waardoor de grenzen steeds opnieuw verlegd worden en nieuwe discussies over een onderwerp ontstaan. Echter ligt er binnen dit idee ook tegenstrijdigheid omdat nieuwe ontwikkelingen constant vergeleken worden met wat er al bestaat binnen de geschiedenis van een –scape, en specifiek hoe voormalige autoriteiten binnen het vakgebied een discipline of discours definiëren en standhouden. Hierdoor ontstaat er in essentie een nieuwe binaire vergelijking tussen een ouder centrum en een nieuwe periferie van (vaak) gemarginaliseerde stemmen en nieuwe perspectieven die tegen de definitie van –scape in gaat die juist binaire vergelijkingen wil voorkomen.

Binnen discussie over het concept kwam verder als punt van kritiek dat de definitie in het boek verder uitgebreid kan worden met betrekking tot de constructie van een bepaalde -scape in geesteswetenschappelijke discussies. Zoals eerder al benoemd werd staat de suffix -scape gelijk aan het Nederlandse “scheppen”. Dit betekent dat de discussie over een -scape ook gaat over het scheppen ervan en de ideeën van de actoren die toevoegen aan het concept van een -scape. Echter wordt dit idee niet expliciet benoemd in het boek. In onze discussie werd benoemd dat er binnen de definitie van –scape in het boek niet genoeg aandacht werd besteed aan het actieve aspect van scaping. Dit is relevant omdat een –scape volgens de definitie functioneert als een horizontaal gestructureerde visie van een idee dat benut kan worden in de analyse van een creatieve uiting binnen een –scape. In de praktijk betekent dit dat een –scape geformeerd wordt door de cultuur en hoe de mensen betrokken bij een –scape zich erover uiten, omdat een –scape een continu proces is waarbij iedere nieuwe uiting verder bouwt op een bestaand concept van een –scape. Hierdoor ontstaat er ook een overduidelijke blinde vlek met betrekking tot gemarginaliseerde stemmen en hoe bepaalde autoriteiten controle hebben over bestaande ideeën over een concept of –scape, waardoor het naar onze mening belangrijk is om in de definitie meer aandacht te besteden aan de scapers of “scheppers” van wat een –scape inhoud.
Om te concluderen, is –scape een heel breed concept, dat vele betekenissen kent, afhankelijk van de context. Dit maakt het lastig om één definitie aan het concept te geven. Hierdoor wordt het wel een goed concept om te gebruiken binnen inter- en transdisciplinair onderzoek, juist omdat het zo breed is en de traditionele visies op kwesties verbreed en verduidelijkt. Hoewel die lens erg nuttig kan zijn, is het wel een tegenstrijdig woord. Hier had in Critical Concepts meer aandacht aan besteed kunnen worden. Ook het gebrek aan uitleg over de actieve vorm van –scaping is een gemis in dit hoofdstuk. Een suggestie zou zijn om –scape te verrijken door –scaping aan het concept toe te voegen, om zo de essentie beter te omvatten. Dit zou een mooie verandering zijn voor Van der Tuin en Verhoeff als er een herziene druk van Critical Concepts for the Creative Humanities uitgeven wordt.

Bibliografie

Hawkins, Harriet. 2017. ‘Foreword. Arts works: Art worlds – scales, spaces, scapes’. In Art and the city: worlding the discussion through a critical artscape, onder redactie van Jason Luger en Julie Ren. Routledge studies in urbanism and the city. London; New York: Routledge.

Houtum, Henk van, en Bas Spierings, ‘Borderscapes, Agora (2014).

Online Etymology Database, ‘Shape’ (versie 5 januari 2023), https://www.etymonline.com/word/shape (7 januari 2024).

Siegel, Oren, ‘What is a Borderscape?’ (versie 7 februari 2022), https://www.borderscapeproject.org/2022/02/07/borderscape-blog-2-what-is-a-borderscape/ (7 januari 2024).